Mevcut üretici örgütlerinin en önemli sorunlarından birisi güven sorunudur. Kooperatiflerimizin güven kazanabilmesi ve şeffaflığın sağlanabilmesi için gerekli düzenlemelerin yapılması bu anlamda son derece önemlidir.
Aslında kooperatifler mevzuatları gereği belki de diğer tüzel kişiliklerde olmadığı kadar her türlü denetime açık tüzel kişiliklerdir. Kooperatiflerin ne tür denetimlere muhatap olduğunu irdeleyecek olursak,
Kooperatif ortaklarının kendi iradeleri ile seçtikleri denetim kurulu üyeleri,
Bağlı olduğu üst birliğin denetim yetki ve sorumluluğu,
Kredi kullanmışsa kredi kullandıran kuruluşun denetim hakkı,
Bakanlık İl Müdürlüklerinin ön inceleme yetkisi,
Bağlı olduğu Bakanlığın denetim yetkisi,
Ortakların denetim ve inceleme hakkı,
Her ortağın adli mercilere başvuru hakkı gibi tanınan hak, yetki ve sorumluluklar kooperatiflerin aslında birçok kuruluş tarafından denetlenebildiğini açıkça göstermektedir.
Bu kadar denetime açık kuruluşlar olmasına rağmen, kooperatiflerdeki güven sorununun hala yaşanıyor olması, gerçekçi bir şekilde irdelenmesi gerekli bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Her yıl yaklaşık üç bin civarındaki kooperatifle ilgili dava açılıyor olması da düşündürücüdür.
Kooperatifi denetlemek amaçlı olarak, ortaklar arasından seçilen denetleme kurulu üyelerinin, denetim yapabilecek bilgi, deneyim ve formasyona sahip olmadıkları her kes tarafından bilinmektedir. Dolayısıyla bir organ olarak denetleme kurulunun fonksiyonel olmadığı tek başına yeterli denetimi yapacak durumda olmadığı ortadadır.
Bölge ve merkez birliklerinin çok önemli bir kısmı denetim elemanı istihdamı sağlamamakta, teftiş kurulu oluşturabilen merkez birliklerinde ise kontrolör veya müfettişler doğrudan Genel Başkana bağlı olarak çalıştıklarından gereği gibi denetim yapamamaktadırlar.
Kredi veren kuruluşların denetimi sadece bilanço ile sınırlı kalmaktadır.
Bakanlık il Müdürlüklerinde ön inceleme yapacak eleman istihdamı sağlanamamış, Bakanlık merkez teşkilatlarında istihdam edilen kontrolör sayısı ise yetersizdir.
Yine ortakların inceleme haklarını kullandıklarını da söylemek pek mümkün değildir.
Sorun yaşayan kooperatif ortağı için adli mercilere başvurmak tek çözüm olarak kalmaktadır.
Aslında kooperatifçilikte denetim sorunu, sistemin oluşturulması ve kurulacak mekanizmalara işlerlik kazandırılması sorunudur. Kooperatiflerin yeniden yapılandırılması ve yeniden yapılacak olan yasal düzenleme çalışmalarında bu konunun mutlaka dikkate alınması, daha gerçekçi mekanizmaların oluşturulması gerekmektedir.
Denetim sorununun her kooperatif türü için aynı olmadığı, denetimin bazı kooperatif türlerinde daha ciddi bir sorun olduğu da gözden kaçırılmamalıdır. Diğer taraftan denetim sorununun sadece kooperatiflerde olduğunu düşünmekte son derece yanlıştır. Diğer üretici örgütlerinde de denetimin ciddi bir sorun olduğunu görmemezlikten gelmek taraflı bir yaklaşım olacaktır.
Mevcut 1163 sayılı yasanın 75. Maddesi ile getirilen “Kooperatif merkez birlikleri kendisine bağlı birlik ve kooperatifleri denetler ve bunların eğitim ve öğretim ihtiyaçlarını karşılar. Merkez birliği kuruluşu tamamlanmadığı hallerde, birlikler kendisine bağlı kooperatifleri denetler. Üst kuruluşlarca yapılan denetim sonuçları ilgili bakanlığa bildirilir.
Kooperatif ve üst kuruluşları, üst kuruluşunun tespit edeceği esaslara göre, kendilerine yönelik denetim ve eğitim hizmetlerine ait giderlere iştirak ederler.” Hükmünün, belirli kaynaklar sağlanmış olmasına rağmen işlerlik kazanmadığı da görülmektedir.
Bağımsız denetim kuruluşlarına denetim yaptırılmasının da gündemde olduğu görülmektedir. Kooperatifçiliğin gelişmiş olduğu ülkelerde bu sistem denenmiş, ancak başarılı olmadığı, şaibelerin arttığı, hatta sorunların giderek büyüdüğü görülmüştür.
Çözüm; Kooperatiflerde Denetim sorunu ile kurumsallaşma sorununu birbirinden farklı konular olarak görmek ve değerlendirmek yanlış bir değerlendirmedir. Kurumsallaşma olmadan sağlıklı bir denetim sistemi oluşturmak hayalcilik olur.
Gerçek anlamda işlevsel hale getirilmesi gereken Türkiye Milli Kooperatifler Birliğinin bünyesinde, doğrudan Milli Birliğin genel kuruluna karşı sorumlu, kurumsal kimliği oluşturulmuş, güçlü bir denetim biriminin oluşturulması doğru bir yaklaşım olacaktır.28.03.2015
EROL AKAR
